مشتاقان حرم خدا و رسول-ص-با سفر به دو حرم شريف،در جستجوى يادگارهايى هستند كه رسول خدا،امير مؤمنان و ديگر صحابيان مخلص رسول الله-ص-از خود بر جاى نهاده‏اند.

آنان علاقه‏مندند تا آثار متبرك موجود در حرمين را شناخته و با حضور در آنها تعلق خاطر خود را به آن بزرگواران نشان دهند و با خواندن نماز و دعا،توشه‏اى براى آخرت خويش برگيرند.

تلاش چند ساله معاونت آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبرى-مد ظله العالى-سبب شده است تا كتابهاى چندى در اين زمينه در اختيار زائران و مشتاقان قرار گيرد.در شمار نخستين آثارى كه در اين باره نشر يافته،همين كتاب بود كه با عجله و با استفاده از مآخذ چندى آماده و نشر گرديد.

در آن زمان نويسنده بيش از هر چيز از مآخذ بهره برده و توفيق تحقيق ميدانى پيش نيامده بود تا اين كه در طى سالهاى گذشته،آثر مزبور چندين بار به چاپ رسيد.دوستان و مشتاقان در ضمن تشويق،يادآور نكاتى مى‏شدند كه براى تكميل و رفع نواقص و خطاهاى كتاب بسيار مفيد بود.نويسنده نيز در طى چند سفر با تحقيقات ميدانى كوشيد تا كتاب حاضر را كاملتر و كم نقص‏تر عرضه كند.

اينك كه تحرير جديد اين كتاب در اختيار عزيزان قرار مى‏گيرد،بالغ بر يك دوم به حجم آن افزوده شده و از بسيارى از موارد رفع اشكال شده است.هدف عمده ما نوشتن اثرى كم حجم براى استفاده عموم زائران مى‏باشد.گفتنى است هنوز هم تذكرات شما عزيزان مى‏تواند راهنماى نويسنده در چاپهاى بعدى كتاب باشد.

رسول جعفريان

جغرافياى كلى جزيرة العرب

جزيرة العرب زمينى است‏خشك كه از سه طرف در حصار آب قرار گرفته;در ناحيه غرب آن، درياى احمر(سرخ)قرار دارد كه حد فاصل جزيرة العرب و قاره آفريقاست.جنوب آن به اقيانوس هند محدود مى‏شود و در شرق آن درياى عمان و خليج فارس واقع است كه جزيرة العرب را از ايران جدا مى‏سازد.تنها در قسمت‏شمالى با عراق و شامات پيوند زمينى دارد.

جزيرة العرب از نظر جغرافيايى به چند ناحيه تقسيم مى‏شود:

1.حجاز;سواحل شرقى درياى احمر را به نام حجاز مى‏شناسند.طبعا حجاز شامل بخشى از ناحيه غربى جزيرة العرب است.

2.تهامه;بخشى از سرزمين جزيرة العرب را تهامه مى‏نامند كه در جنوب حجاز قرار دارد.در تعريفى ديگر،خود حجاز دو ناحيه غربى و شرقى دارد;ناحيه شرقى آن،كه كوهستانى است، حجاز ناميده مى‏شود و قسمت غربى‏اش،كه دشتى سرازير به سوى درياى احمر است،تهامه نام دارد.

3.نجد;قسمت ميانى جزيرة العرب،از شمال به سمت جنوب كه در واقع همسايه شرقى حجاز است،نجد ناميده مى‏شود.

4.عروض;اين نام به بخش وسيعى از جزيرة العرب،كه در ناحيه شرقى است،اطلاق مى‏شود. در اين قسمت،شهرهاى احسا و قطيف واقع است.در حاشيه شرقى و جنوب شرقى جزيره، كشورهاى قطر،بحرين و عمان قرار دارند.

5.يمن;اين سرزمين شامل نواحى جنوبى جزيرة العرب است و يمن جنوبى و يمن شمالى را در بر مى‏گيرد كه خود دو كشور مستقل‏اند.

بدين ترتيب،جزيرة العرب افزون بر آن كه از لحاظ جغرافيايى به مناطق مختلف تقسيم مى‏شود،از لحاظ سياسى نيز كشورهاى چندى در آن قرار دارند.امروزه مهمترين بخش جزيرة العرب،كشور عربستان سعودى است.

حجاز

كلمه حجاز از«حاجز»گرفته شده و به معناى‏«مانع‏»است.اين نام بدين دليل است كه رشته كوه‏«سراة‏»كه از شمال تا جنوب جزيره كشيده شده،دو قسمت را از يكديگر جدا كرده كه در يك سوى آن نجد و در سوى ديگر تهامه قرار گرفته است.بدين ترتيب،اين كوهها مانعى هستند ميان اين دو ناحيه،و حجاز شامل اين منطقه كوهستانى به سمت غرب است. حجاز نيز چون ديگر نواحى جزيرة العرب،بسيار خشك و كم آب است و تنها در برخى از واديها، آبهاى فصلى و يا چاه وجود دارد كه از قديم برخى از قبايل عرب را گرد خود جمع كرده است. به همين دليل،مناطق مسكونى دائم،كمتر در حجاز وجود داشته و در زمان ظهور اسلام تنها چند ناحيه مانند مكه،طائف،يثرب و خيبر به عنوان مراكز شهرى شناخته مى‏شده است.

بخش اول مكه مكرمه

شهر مكه در فاصله هشتاد كيلومترى شرق درياى سرخ قرار دارد و در طول 40 درجه و 9 دقيقه و عرض 31 درجه و 28 دقيقه خط استوا واقع شده و 330 متر از سطح دريا فاصله دارد.

فلسفه پيدايش اين شهر،كه‏«ام القرى‏»نيز نام گرفته،دو چيز است:

1-مركزيت عبادى

2-مركزيت تجارى.

اين شهر«بكه‏»نيز ناميده شده است.درباره نامگذارى آن به‏«مكه‏»اقوال مختلفى نقل شده;از آن جمله:مكه در اصل‏«مك+رب‏»و مك به معناى‏«بيت‏»است:در اين صورت،مكه يعنى بيت العرب يا بيت الله.در نقلى ديگر آمده است كه‏«بك‏»به عنوان يك پسوند،به معناى واحه و وادى آمده;مثل‏«بعل بك‏»كه به معناى وادى بعل است.بدين ترتيب،بر اساس نامى كه بطلميوس براى مكه ذكر كرده يعنى‏«ماكارابا»،بايد اين شهر را به نام‏«وادى رب‏»بشناسيم.برخى هم‏«مكرابا»را از كلمه عربى‏«مقرب‏»گرفته‏اند;اصطلاحى كه به احتمال مربوط به كسانى باشد كه نزديكتر به خدا يا خدايان هستند.

معانى بسيارى براى بكه و مكه گفته‏اند كه بيشتر آن حدسى است. ⁽¹⁾ يكى از اجزاى اصلى،در اين نامگذاريها رب و خانه رب است و اين نشان دهنده شكل گيرى اين شهر بر گرد خانه خداوند است.

نام ديگر مكه‏«بلد الامين‏»و«بلد الحرام‏»است كه اين نام به تناسب مركزيت عبادى اين شهر،بر آن اطلاق شده است.

در نوشته‏هاى تاريخى قديمى،از مكه ياد شده است و دليلش آن است كه مسير تجارت از شامات به سمت‏يمن،از اين ناحيه عبور مى‏كرده است.تاريخ بناى مكه را بايد در زمان بناى كعبه جستجو كرد.

مكه در ميان دره‏اى واقع شده و كوهها اطراف آن را گرفته است.تنها چند راه خروجى به سمت‏يمن،درياى سرخ و شام وجود دارد.پايين‏ترين نقطه آن،بطحا است كه در امتداد آن از معلاة مكه به سوى مسفله كعبه قرار گرفته است.مسير بطحا در وادى ابراهيم قرار دارد كه محل عبور سيلابهايى است كه از بخش بالاى مكه در مسير مسجد الحرام فعلى به سمت پايين;يعنى كعبه سرازير شده و از آنجا به بخش مسفله مكه مى‏رود.

مكه قديم به طور عمده در دو سوى بوده،در سمت معلاة گستره آن تنها تا محل مسجد الرايه بوده است.

قرآن از زبان حضرت ابراهيم-ع-مكه را«وادى غير ذى زرع‏»ناميده;يعنى جايگاه خشكى كه با كم آبى مواجه است.پيشتر،چاه زمزم وسيله تامين آب آنجا بود،كه با گذشت زمان چاههاى ديگرى نيز در اطراف آن به وجود آمد.

مكه داراى فضايل بى شمارى است;به ويژه خداوند در استجابت دعاى ابراهيم-ع-حرمت فراوانى براى اين شهر و اهل آن به عنوان اهل الله قائل شده است.

1- مكه و كعبه پيش از اسلام

بناى كعبه به دست ابراهيم (ع)

تاكيد دسته‏اى از روايات بر آن است كه كعبه به دست‏حضرت آدم-ع-ساخته شد.در اين روايات،آغاز مراسم حج نيز زمان حضرت آدم دانسته شده و حتى نامگذارى برخى از نواحى اطراف مكه و نيز مشاعر،در مورد حضرت آدم و همسرش حوا توجيه شده است.اگر اين روايات را بپذيريم،بايد بگوييم مدت زمانى پس از آدم،خانه كعبه چندان محل توجه نبوده تا آن كه حضرت ابراهيم-ع-بار ديگر آن را تجديد بنا كرده است.

در نگاه تاريخى قرآن،تاريخ مكه و كعبه با تاريخ انسان و حاكميت او بر كره خاكى برابر است. آنچه قرآن مجيد بدان تصريح كرده،آن است كه كعبه به دست ابراهيم-ع-ساخته شده است. در عين حال،قرآن اين ديدگاه را نفى نمى‏كند كه زمانى دراز پيش از آن،اين خانه وجود داشته و سپس تخريب شده است.

«و آنگاه كه براى ابراهيم جاى خانه[كعبه]را تهيه ديديم كه چيزى را با من شريك مساز و خانه مرا براى طواف كنندگان و به نماز ايستادگان و ركوع كنندگان سجده‏گر پاكيزه كن.» ⁽²⁾ «و در ميان آدميان بانگ حج در ده تا پياده و بر هر شتر لاغرى كه از هر راه دورى آمده باشد، سوى تو آيند.» ⁽³⁾ «و آن هنگام كه ابراهيم پايه‏هاى آن خانه[كعبه]را با اسماعيل بالا مى‏برد، گفتند:پروردگار ما!از ما بپذير،چرا كه شنواى دانا تويى.» ⁽⁴⁾ در آيه 28 سوره حج و آيات 35 تا 37 سوره ابراهيم نيز از پيوند كعبه با ابراهيم-ع-سخن گفته شده است.ابراهيم-ع-پس از بناى كعبه از خداوند خواست تا اين مكان را حرم امن قرار دهد و خداوند نيز دعاى وى را اجابت كرد.همين امنيت و حرمت بود كه در طى قرنها،مكه را از تجاوز قبائل بدوى حفظ كرد و آن را«شهرى امن‏»يا به تعبير قرآن‏«البلد الامين‏»و«البلد الحرام‏»قرار داد.

داستان آمدن ابراهيم-ع-از اين قرار است كه او به دنبال مشكلى كه با همسرش ساره پيدا كرد،همراه هاجر و فرزندش اسماعيل-ع-بدين ديار آمد و آنها را تنها گذاشت و بازگشت.پس از آن كه چاه زمزم پديد آمد و اسماعيل-ع-و مادر وى هاجر نجات يافتند،آن دو در آنجا به زندگى مشغول شدند تا زمانى كه اسماعيل-ع-سى ساله شد و ابراهيم-ع-بار ديگر به مكه آمد.در اين زمان بود كه آنها با كمك يكديگر خانه كعبه را ساختند.

به دنبال ساخته شدن خانه خدا،عربهاى قبيله جرهم كه در آن نواحى زندگى مى‏كردند و اسماعيل از ميان آنان همسرى اختيار كرده بود،به توحيد و خدا پرستى گرويدند و پس از آن مراسم حج هر ساله برگزار مى‏شد.

نگاهى به داستان آمدن هاجر و اسماعيل-ع-بدين ديار و آنچه كه درباره ابراهيم-ع-و پسرش و مساله قربانى كردن او بيان شده و نيز مطالبى كه درباره رفتن هاجر ميان صفا و مروه براى جستجوى آب نقل كرده‏اند،نشان مى‏دهد كه بيشتر سنتهاى مربوط به حج،برگرفته از همين وقايع است;يعنى وقايع زندگى انسانهاى پاك و موحد،كه يادگار دين توحيد و آيين حنيف بوده‏اند،سر مشقى براى ديگر انسانهاى موحد شد و به عنوان شعائر خداوند باقى ماند.حج در واقع احياى شعائر الهى و پاسدارى از دين توحيدى است.

خداوند دين اسلام را«دين حنيف‏»ناميده و نام‏«مسلمان‏»را براى پيروان اسلام از زبان حضرت ابراهيم-ع-دانسته و خانه را نيز«كعبه‏»،«بيت الحرام‏»،«بيت العتيق‏»و«مسجد الحرام‏»ناميده است.برخى،«بيت المعمور»را نيز نام ديگرى براى كعبه دانسته‏اند.

ساختمان كعبه‏اى كه به دست ابراهيم-ع-ساخته شد،بر اساس برخى نقلها بدين ويژگى‏ها بوده است:ارتفاع حدود 32/4 متر،ديوار شرقى 24 متر،ديوار غربى 10/23 متر،ديوار شمالى 5/16 متر،ديوار جنوبى 15 متر.در آن زمان خانه كعبه سقفى نداشته و ديوارهاى آن از سنگ بوده است.

مكه و كعبه بعد از اسماعيل-ع-

پيشتر گفته شد كه اسماعيل-ع-در ميان عربهاى نواحى اطراف مكه بزرگ شد و از ميان آنان همسرى برگزيد.نسلى را كه از وى به وجود آمد،با نام‏«عربهاى عدنانى‏»مى‏شناسند.اينان در واقع عرب نيستند،بدان جهت كه نژاد اسماعيل-ع-از مردمان بين النهرين بود.از اين روست كه به آنها«مستعربه‏»(عرب شده)مى‏گويند.در برابر عدنانيها،قحطانيها يا عربهاى جنوبى هستند كه به عرب اصيل يا عرب‏«عاربه‏»معروفند.

قبيله‏اى كه اسماعيل-ع-در ميان آنها بود،«جرهم‏»نام داشت كه بعدها از ميان رفتند و در تاريخ گم شدند،به طورى كه نشانى از آنان نماند.در دوره تسلط جرهم بر مكه بود كه مردم موحد اين ناحيه،پس از سالها يگانه پرستى بت پرست‏شدند.آنان به تقليد از يكى از بزرگان خود به نام عمرو بن لحى،بتى را كه وى از شام به مكه آورده بود(هبل)،مورد پرستش قرار دادند.در عين حال كه اعتقاد به خانه كعبه و خداى كعبه(رب البيت)نيز داشتند.روز به روز،بر تعداد بتها افزوده شد تا آنجا كه به هنگام ظهور اسلام،بنا به اظهار برخى از منابع،قريب 360 بت در اطراف خانه كعبه قرار داشته است.

بعد از جرهم،قبيله خزاعه بر مكه تسلط يافت و سپس به تدريج قريش توانست مكه را از دست آنها خارج سازد و خود بر اوضاع مسلط شود.تاريخ احتمالى تسلط قريش بر مكه،حدود دو قرن پيش از هجرت بوده است.

قريش در مكه

قصى بن كلاب داماد رئيس قبيله خزاعه بود.او توانست پس از مرگ پدر همسرش،با گرد هم آوردن و متحد ساختن خانواده‏هاى متفرق قريش،كه در اطراف مكه زندگى مى‏كردند،بر مكه تسلط يابد.قصى در آبادانى مكه كوشيد و دار الندوه را براى مشاوره رؤساى خاندانهاى قريش ساخت و سرو سامانى به مكه داد.وى اداره امور مكه را تحت عنوانهاى‏«پرچمدارى‏»، «پرده‏دارى كعبه‏»،«سقايت‏حجاج‏»و...تقسيم كرد و هر قسمت را به يكى از خانواده‏ها سپرد. نوشته‏اند كه او در بازسازى كعبه نيز تلاشهايى داشته است.پيش از قصى،اطراف كعبه تا فاصله زيادى از سكنه خالى بوده است;اما قصى آنها را در نزديكى كعبه گرد آورد و تنها به اندازه طواف،محدوده‏اى را باقى گذاشت.

پس از قصى،فرزندان وى عبد مناف و عبد الدار و بعد از آن نيز هاشم فرزند عبد مناف و عبد المطلب فرزند هاشم در مكه نفوذ فراوانى داشتند.در زمان هاشم بود كه مكه به يك مركزيت تجارى مهم تبديل شد و قريش به كار تجارت در بلاد دور دست پرداختند.قرآن در سوره قريش به اين مساله اشاره كرده است.

زمانى كه قصى بن كلاب قريش را در مكه فراهم آورد،هر طايفه‏اى از آنان را در بخشى از مكه سكونت داد.او قسمت‏«وجه كعبه‏»يعنى معلاة يا بالاى مكه را،كه شامل شعب ابى طالب به سمت بالا مى‏شد،براى خود و فرزندانش برگزيد.به همين دليل فرزندان وى همه در اين بخش سكونت داشتند.بخش اجياد(شامل اجياد كبير و صغير در پشت كوه ابو قبيس)را به بنى مخزوم داد.منطقه مسفله مكه در اختيار بنى جمح قرار گرفت و بنى سهم در ثنيه سفلى، كه امروزه به نام‏«شبيكه‏»معروف است،سكونت داده شدند.طايفه بنى عدى را(كه عمر از آن تيره است)در پايين ثنيه مزبور،جايى كه امروزه به جبل عمر معروف است،سكونت داد. ⁽⁵⁾

ابرهه و مكه

قبايل عرب در گوشه و كنار جزيرة العرب براى زيارت و تجارت به مكه مى‏آمدند.برخى از آنها كه تمايل به چنين كارى نداشتند،كعبه‏هايى در ديار خود ساخته بودند.گفته‏اند كه تعداد اين كعبه‏ها بيش از ده بوده است كه البته مورد توجه چندانى قرار نمى‏گرفتند.زمانى كه ابرهه حبشى بر يمن تسلط يافت،همين حسادت در او پديد آمد،وى كه مسيحى بود،خواست تا عربها به جاى زيارت كعبه به زيارت كليساى ساخته او بروند.به نظر مى‏رسد او در پى توسعه مسيحيت بوده است.اما وقتى با مقاومت عربها روبرو شد،تصميم گرفت به مكه حمله كند و كعبه را ويران سازد.اين واقعه در سالى كه رسول خدا-ص-متولد شد(عام الفيل)،رخ داده است.ابرهه به مكه حمله كرد،اما به قدرت الهى گرفتار عذاب گشت و خود و سپاهيانش كشته شدند.سوره فيل در قرآن به اين واقعه مهم تاريخى اشاره كرده است.پس از اين قضيه بر اهميت كعبه افزوده شد و عربها احترام بيشترى به آن و ساكنان مكه مى‏گذاشتند.

بناى كعبه به دست قريش

زمانى كه رسول خدا-ص-سى و پنج‏سال داشت،كعبه به دنبال جارى شدن سيل از طريق معلاة مكه به سمت مسجد الحرام ويران شد.

پس از آن،قريش اجتماع كردند و مصمم بر ساختن مجدد آن شدند.آنان شرط كردند كه در ساختمان خانه جز مال حلال به كار نگيرند،اما چون مال حلالى كه به دست مى‏آمد كافى نبود!از اين روى هر طايفه از قريش ساختن گوشه‏اى از آن را به عهده گرفت و بدين سان ساختمان كعبه سامان يافت.آنگاه كه ساختمان كعبه به پايان آمد،نوبت به نصب حجر الاسود رسيد،سنگ مقدسى كه بسيار مورد عنايت بود.آنان در نصب سنگ با يكديگر مجادله كردند و نزديك بود كه به كشتار منجر شود،اما درايت رسول خدا-ص-باعث‏شد تا سنگ را در پارچه‏اى نهادند و هر كس گوشه‏اى از آن را گرفت و تا نزديكى محل نصب آوردند.آنگاه رسول خدا-ص-آن را گرفته،در جايگاه خود قرار داد.

ارتفاع كعبه در اين بنا تا 64/8 متر رسيد.سقفى نيز براى آن قرار داده شد كه آب آن به وسيله ناودانى،در ناحيه‏اى كه حجر اسماعيل قرار داشت و اكنون نيز همانجاست،مى‏ريخت.داخل كعبه نيز با رنگ آميزى و تصاويرى از ابراهيم و نيز مريم مقدس در حالى كه عيسى-ع-را در بغل داشت!تزيين شده بود.

از مهمترين وقايعى كه در فاصله ساختن كعبه به دست قريش تا ظهور اسلام در مورد كعبه روى دادن،تولد امير مؤمنان على-ع-در خانه كعبه است.در اين باره نقلهاى تاريخى بسيارى وجود دارد كه جاى ترديد براى محققان باقى نمى‏گذارد.اين شرافتى است براى امير مؤمنان-ع-و مادرش فاطمه بنت اسد كه رسول خدا-ص-او را چونان مادرش دوست مى‏داشت،چرا كه بهر روى رسول خدا-ص-بخشى از دوران طفوليت را در خانه ابو طالب سپرى كرده بود.

پى‏نوشتها

1-در اين باره نگاه كنيد به فصلنامه‏«ميقات حج‏»،ش 2،صص 219-205.در آنجا فهرستى از نامهاى مكه هم آمده است.مقاله مفصل‏تر از محمد مهدى فقيهى تحت عنوان نامهاى مكه در فصلنامه‏«ميقات حج‏»ش 4،صص 151-132 به چاپ رسيده است.

2-حج:26

3-حج:27

4-بقره:127

5-فاكهى،اخبار مكه،ج 3،ص 260

بسيارى از صاحب نظران و انديشمندان، اعجابو اجلال خويش را در مورد شخصيت‏شيخ آقا بزرگ‏تهرانى پنهان نداشته‏اند و با سخنانى كه حاكى از عظمت روحى و مقام بلند علمى شيخ است وى راستوده‏اند و كارهاى گرانسنگ و طاقت فرساى او را ارج نهاده‏اند. سخنانى را كه در پنجاه سال گذشته به‏تجليل از شيخ و آثار ماندگارش گفته شده است اگر در يكجا گردآورى شود شايد از صد صفحه هم بيشترباشد و اگر چكامه‏ها و سروده‏هاى شاعران را نيز كه در مدحاو گفته‏اند به آن اضافه شود خود كتابى بزرگ‏و قطور خواهد شد. حال ما ابتداء چند سخن سبز و پرمعنى از دانشمندان شيعى و از دوستان و آشنايان‏شيخ نقل مى‏كنيم و سپس به سراغ سخنانى مى‏ريوم كه از ديگران و دگر انديشان گرد آورده‏ايم:

1 - علامه شيخ عبدالحسين امينى تبريزى:

«با دست تكريم و احترام، كتاب پاك و كريمى (1) را كه پر از مرواريدهاى درشت و درهاى درخشان بوداز قلم شيخ بزرگ و بزرگوارمان، يادگار نيكمردان گذشته «بقية السلف الصالح‏» حجة الاسلام آية الله‏سماحة الحاج الشيخ آقا بزرگ تهرانى دريافت كرديم.... با هزاران شكر و تشكر و سپاس از او.» (2) .

2 - علامه مصلح شيخ محمد حسين كاشف الغطاء:

«... روح همت و نشاط، مصداق راستين اراده و عزم در جهان امروز، دانشمند علامه،جامع علم و تقوا،احياگر سنت و سيره اسلامى،نابود كننده بدعتها، برادر و دوست و ياور ما در راه خدا، شيخ آقا بزرگ‏تهرانى [است] خدا وى را با عنايتهاى مخصوص و الطاف ويژه خويش تاييد كند و همچنان محكم ومستدام، پايدار دارد...» (3) .

3 - آيت الله سيد حسن صدر عاملى

وى كه بيشتر با اثر گرانبهايش «تاسيس الشيعه‏» شناخته مى‏شود، در ضمن تقريظى كه براى الذريعه‏نوشت‏با چنان القاب و اوصاف ثناگسترى از شيخ ياد كرد كه بالاتر از آن قابل تصور نيست. ما نيز بهترچنين ديديم كه متن همانالقاب و اوصاف را در اينجا بياوريم،او از محقق تهرانى اين چنين نام برده‏است:

«الاجل الافخم الافضل و البحر الكامل الاكمل، انموذج السلف و ابوالفضايل و الطرف، المحدث الفقيه‏و الرجالى النبيه و الاصولى الخبير، الشيخ محمد حسن معروف به شيخ آقا بزرگ تهرانى.... به راستى كه‏آثار دانشمندان را زنده كرد و آنها را از تباهى و نابودى مصون داشت و چنان در تارخى ثبت كرد كه دلهابه سوى آن پر مى‏كشد و گوشها از شنيدنش تيز مى‏گردد. با گذشت روزگاران نام نيك و ذكر جميل او ازميان نخواهد رفت و پاداش نيكى را كه خدا براى احياگران اثار و اخبار دينش خواهد داد، ارزانى اوخواهد شد...» (4) .

4 - اديب توانا، علامه محمد على اردوبادى

«خداوند سبحان در اين اواخر بزرگمردى از مردان بزرگ امت و يگانه قهرمانى از قهرمانان مسلمانان‏را براى حفظ كيان و آبروى شيعه برانگيخت و او كسى جز علامع‏ء اكبر حجة الاسلام شيخ محمد محسن‏رازى [تهرانى] نبود...» (5) .

5 - آية الله سيد موسى شبيرى زنجانى:

«آيت الله حاج شيخ آقا بزرگ تهرانى، هشتاد سال مداوم در رشته‏هاى متنوع علوم اسلامى،مخصوصا علم تراجم و كتابشناسى، با زحمتى طاقت فرسا اشتغال داشت و حدود شصت‏سال يا بيشتراست كه كتابهاى ايشان مرجع بسيار مهم اهل تحقيق است و بسيارى از رجال اسلامى، اماميه و غيراماميه از اين دانشمند عاليمقام اجازه روايتى تحصيل كرده‏اند.... رحمة الله عليه رحمة واسعة.» (6) .

6 - استاد سيد محمد حسن آل طالقانى:

«شيخ ما امام تهرانى با روحى طاهر و طيب به سوى حق شتافت. نامه اعمالش را با گناهان سياه‏نساخت و به كثافت طمع و آز نيالود. بارفتن او بركتى از بركتهاى آسمانى از ميان ما برداشته شد و چراغ‏فروزانى كه هميشه راه خير و طريق حق و فضيلت را روشن مى‏كرد خاموش شد و پرچم بزرگى كه زمان‏زيادى بر آشسمان ضيلت‏سايه گسترده بود به خاك افتاد. و زمين جسد پاكى را در خود نهفته ساخت‏كه از روزى حلال و غذاى كافى سير نشد و هيچ وقت در رگهايش خون كثيفى كه از حرام توليد شده باشدجريان نيافت.

زمين قلب سليمى را در آغوش گرفت كه حقد و حسد و يا هيچگونه سوء ظن و نيت‏شر نم شناختاامام تهرانى از ميان ما رفت اما نام و آوازه بلندى را پس از خود فرانهاد كه هميشه به گوشها خواهد خوردو ياد زنده‏اش هيچ وقت نابود يا فراموش نخواهد شد.» (7) .

7 - استاد بزرگوار علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى (قدس سره):

«شيخ مشايخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دليل تاريخ، احياگر آثارگذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شيخ آقا بزرگ تهرانى رحمه الله[است]. (8) .

استاد بزرگوار مرحوم علامه طباطبايى يزدى رضوان الله عليه ارادت ويژه‏اى به شيخ آقا بزرگ داشت‏و گاهگاهى كه از او به بزرگى ياد مى‏كرد با عناوينى چون: «شيخناالمقدس‏» (9) و «شيخنا العلامه‏» (10) نام‏مى‏برد و مى‏گفت:

«شيخ بزرگ ما مرحوم محقق تهرانى روح بزرگ داشت، 25 سال با او بودم اما براى يك بار هم نديدم‏پشت‏سر كسى بدگويى يا غيبت كند....» (11) .

8 - حجة الاسلام سيد محمد على خيرالدين:

«خسارتى كه جامعه علمى از فقدان حج كبرى، علامه موثق و معتمد آيت الله امام شيخ آقا بزرگ‏تهرانى - رحمه الله رحمة واسعه - ديد به راستى كه خسارت بزرگى بود چرا كه او از شخصيتهائى بود كه‏بسيار اندك به دست مى‏ايند. گذشته از جايگاه علميو از اينكه او در كشورهاى اسلامى با علم و تقوا، زهدو اخلاق، پاكدلى و اخلاص شناخته شده بود و در كشورهاى غربى هم به خبره بودن و فرهنيخته وكاركشتگى در جهاد علمى و پژوهش و كاوش شناخته مى‏شد. علاوه بر همه اينها او داراى سيرت ورفتارى بود كه پر از پندها و عبرتهاى آموزنده است. كلمه‏هاى چون مردانگى و دلير مردى، ايثار واخلاص و... با همه معناهايى كه به اين كلمه‏ها بار مى‏شود، در او تجلى يافته بود.» (12) .

9 - استاد محمد رضا حكيمى:

«شيخ آقا بزرگ، در طول سالهاى نجف - همچنان روزگاران گذشته خويش - به پيگيرى كارهاى‏تحقيقى و ادامه رسالت علمى خود شب و روز مى‏گذارنيد و با امانت و اخلاص تمام، به تاليف و نشراطلاعات خود اشتغال داشت. حوادث اندوه آفرين روزگار، پيشآمدهاى نامنتظر، و بيماريهاى درد خيز -كه در زندگى وى بسيار بود - هيچيك نتوانستند او را در كار سست كنند و رنگ ناتوانى و ضعف به جوهروجود او بزنند.

شيخ در اخلاق اسلامى و تقواى نفس و طهارت ضمير نيز از نمونه‏هاى اندكيابى بود كه احوالات آنان،اصحاب ائمه طاهرين و علماى بزرگ شيعه را به ياد مى‏آورد.» (13) .

استاد بزرگوار و ولايتمدار معاصر، محمدرضا حكيمى آنگاه كه از سه اثر بزرگ و آبرو افرين شيعى درصد سال اخير ياد مى‏كند، مى‏نويسد:

«هنگامى كه حماسه آفرينان پياپى در رسيدند، حماسه سرايان بايد به پاخيزند و حماسه آنان رابسرايند. آنان كه حماسه‏هاى ژرف را، حماسه‏ژهاى پاك را، حماسه‏هاى والا را مى‏سرايند خود نيزحماسه آفرينند. كدام حماسه، ژرف‏تر و پاك‏تر و والتر از «الغدير»، از«الذريعه‏»، از «بيان الفرقان‏»؟

الغدير مى‏گويد: حق با على است.

الذريعه مى‏گويد: فرهنگ پهناور اسلام در گرو شيعه على است.

بيان الفرقان مى‏گويد: معارف حقه و علوم الهيه در نزد على و اولاد على است. (14) .

استاد حكيمى پس از آن كه يكى از اثار وزين و ولايت گستر خويش را به نام شيخ آقا بزرگ مى‏نامد ودر هفتاد و اندى صفحه از محقق تهرانى، و از آثار ايمان و اخلاص او مى‏نويسد، در نهايت نيز از آن‏بزرگمرد تاريخ چنين نام مى‏برد:

«علامه كبير، مؤلف مجاهد، متتبع كم مانند،خادم دين و جامعه، عاشق كتاب و فرهنگ، ناشر علم وفضيلت، عالم ربانى، و تربيت‏يافته مكتب جعفر بن محمد(ع)، حضرت شيخ آقا بزرگ تهرانى - رحمة الله‏عليه.» (15) .

شيخ آقا بزرگ به معناى درست كلمه، خستگى ناپذير و نستوه بود. هميشه در تلاش و تكاپو، وشيفته كار و تحقيق بود. اگر مجموعه آثارماندگارش يكجا گردآورى و تحقيق شود سر به صد جلد خواهدزد. او از همان نخستين روزهاى ايام جوانى دست‏به استنساخ دهها نسخه كمياب و كتاب مرجع و معتبرزد و تا آخر عمرش كه قامتش از خميدگى حالت ركوع دائمى يافته بود باز سر در كتاب و دست در قلم‏داشت. ديگر نويسندگى براى او مثل نفس كشيدن شده بود هيچ ساعتى را جدا از كتاب و قلم سپرى‏نمى‏كرد. بعضى وقتها آن قدر كار مى‏كرد كه طاقتش طاق مى‏شد و از حال بى‏حال مى‏گشت.

با اين همه كار و كوشش، خانه‏اى بى‏الايش و بسيار ساده داشت و هميشه دور و برش آكنده از اوراق واسناد و دفاتر بود و كتابها چون ستارگان بى‏شمارى، او را كه به راستى ماه تابان در آسمان تحقيق وتاليف بود هميشه در حصار تماشايى خويش داشتند. خانه ساده او پناهگاه پژوهشگران و مرجع‏محققان بود و هروقت كه مى‏خواستى در خانه و كتابخانه او را به روى همگان باز بود. در اين موردداستانهاى جالب و آموزنده‏اى را تاريخ ثبت كرده كه براى نمونه داستانى نقل مى‏شود:

«خطيب فاضل شيخ محمد على يعقوبى (مؤلف كتاب «البابليات‏») مى‏گفت در آخرين سفرم به لبنان(1375ق) روزى در كتابخانه مجله «العرفان‏» به مديريت «ابراهيم الزين‏» - نشسته بودم. ناگاه شخصى‏آمد و از من پرسيد: تو شبيبى هستى؟ (مقصودش اديب و عالم معروف شيخ محمد رضا شبيبى بود)گفتم: نه، من يعقوبيم. فت‏خدا را شكر، چون من مدتهاست كه مى‏خواهم تو را ببينم، زيرا در چندين‏جا از كتاب خود «مصادر الدراسه‏» از تو نام برده‏ام. حالا مى‏خواهم درباره «صاحب الذريعه‏» از تو بپرسم. آيااو زنده است؟ گفتم: آرى.

گفت: آيا مى‏شود اين مرد بزرگ را ديد؟ گفتم: چطور نمى‏شود، در منزل او از بام تا شام به روى طلاب‏باز است. خودش نيز روزى سه مرتبه براى اقامه نماز جماعت از خانه بيرون مى‏آيد.

سؤال كننده كه كسى جز محقق معروف مسيحى دكتر يوسف اسعد داغر بيروتى نبود، از اين رسم‏پاك و سيرت پيغمبرانه تعجب كرد. چه او تصور مى‏كرد كه ديدار مردى چون شيخ آقا بزرگ به اين‏سادگيها ممكن نيست و همواره او را حاجب و دربان است و...» (1) .

در معراج روح و جان

محقق تهرانى با آن همه كارهاى گسترده و توان فرسايى كه در محراب تحقيق و تفحص داشت‏مرزبان مبارزى هم در سنگر سجاده بود. او در عين حالكه از سپيده سحر تا پاسى از شب گذشته دركتابخانه‏ها و لابلاى كتابها مى‏گشت و مى‏يافت و مى‏نوشت هرگاه پژوهشگرى را هم كه مى‏ديد براى‏امداد و راهنمايى او دل سپرسده است دستش را با رافت و مهربانى مى‏گرفت و راهنمون مى‏گشت وبراى تشويق پژوهشرگان پاك دل و جوان، اجازه‏نامه يا تقريظ مى‏نگاشت و..

اما با وجود آن همه كار، هيچ وقت از محراب مسجد و خلوتگه راز و نياز غافل نبود. تا زمانى كه پا به‏آستانه هشتاد سالگى نگذاشته بود و خارهاى پيرى در كوير كهنسالى پاهاى خسته‏اش را به سختى نمى‏آزرد سير و سلوك هفتگى خود را كه سالها بود در چهارشنبه شبها ادامه داشت ترك نگفت. او هر شب‏چهارشنبه از نجف تا «مسجد سهله‏» را با پاى پياده مى‏پيمود تا در آن مسجد مقدس (واقع در 10كيلومترى نجف) آينه جان را با گلاب ديدگان صيقل دهد و صفا و جلاى بيشترى بخشد. گذشته از اينكه‏او با نماز و دعا در مسجد سهله الفت و انسى ديرينه و دل انگيز داشت، روزى سه بار جماعتى ازخداخواهان و دلدادگان را در معراج نماز رهبرى مى‏كرد و در آن پروازهاى عاشقانه، پيشنماز پرستوهاى‏عشق و عرفان بود.

تا سال 1367ق در مسجد شيخ طوسى نجف، نماز جماعت را به پا مى‏داشت تا آنكه در آن سال درراه زيارت كربلا، دچار تصادف شد و آسيب ديد. از آن پس به علت دورى مسجد طوسى ديگر نتوانست‏امامت آن مسجد را ادامه دهد و به ناچار «مسجد آل طريحى‏» را كه به خانه‏اش نزديك بود، برگزيد و تاچند سال پيش از وفاتش امامت آن مسجد را به عهده داشت و آنگاه كه از امامت آن مسجد دست‏شست‏نه به خاطر پيرى كه دليلى ديگر داشت و آن چيزى جز غربت هميشگى عالمان شيعى و تباهى و فساداجتماع وحكومت عراق نبود. (2) .

در ميان خانواده

شيخ در كانون گرم خانواده خويش نيز چون خورشيدى مى‏درخشيد. در تربيت و تعليم فرزندان ونوادگانش از هيچ كوششى دريغ نمى‏كرد. با وجود اينكه برخى از فرزندانش در اين اواخر، نقاط دور دست‏و كشورهايى غير از عراق را براى زندگى برگزيده بودند اما از راهنمائيها و نامه‏هاى پر از مهر و محبت اومحروم نبودند و..

محقق تهرانى دوبار ازدواج كرد. نخستين شريك زندگانى او زنى بود به نام «منصوره خانم‏» دختردانشور متقى شيخ على قزوينى (1333ق) و از خاندانى با فضيلت و اهل علم شمرده مى‏شد. پس از آن‏كه محقق به نجف اشرف هجرت كرد، 24 سال از عمر را سپرى كرده بود كه با او زندگانى جديدى را آغازكرد. (3) محقق در بزرگداشت اين بانوى بزرگوار چند جا از او ياد كرده (4) و در جايى مى‏نويسد:

«به راستى كه زنى نيكوكار، بزرگوار، باشرافت،باوفا، خيرخواه و وارسته بود خدا به او رحمت كند،رحمتى گسترده و زياد. و از سوى من به او پاداش نيك دهد با بهترين پاداشى كه به نيكو كرداران‏مى‏دهد...» (5) .

اين بانوى با وفا در سال 1336ق درگذشت و در رواق حرم كاظمين عليهما السلام به خاك سپرده‏شد. تنها پسر شيخ نيز از اين‏زن بزرگوارش، جوانى به نام «محمد باقر» بود كه متاسفانه پس از بيست‏بهار،براى هميشه پژمرد و وفات يافت. محقق تهرانى در فراق فرزندش و در رثاى اين نخستين ميوه دلش كه‏نابهنگام از درخت زندگى افتاد، چنين نوشته است:

«... در 17 جمادى الاولى، 1343ق، درگذشت و در آستان قدس سامراء، ايوان متصل به «باب الفرج‏غربى‏» در صحن عسكريين عليهما السلام... به خاك سپرده شد. اشعارى رادر رثاى او گفتم كه اين دوبيت از آنهاست:

باقرا باغ جنان تو و داغ جگر من.

توام آمد به جهان واى به روز دگر من.

چون زباب الفرجت كرد نداهاتف غيبى.

بسته شد باب فرج بر در كاش و اگر من‏» (6) .

علاوه بر اين كه اين پسر كه بزودى به مادرش پيوست دو دختر نيز به نامهاى مريم خانم، مرضيه‏خانم از زن اول شيخ به يادگار مانده بود و شيخ براى تكفل آن دو دختر ناچار به ازدواج دومى تن داد. (7) .

مادر خانواده

دومين شريك زندگانى شيخ آقا بزرگ، زنى به نام «مريم خانم‏» (8) ، دختر دانشور دينى سيد احمدزوارى دماوندى (1273 - 1338ق) بود، اين بانوى علويه كه خود از خاندان سيادت و علم بود، در تاريخ‏1336ق زندگانى تازه‏اى را با علامه تهرانى در شهر كاظمين آغاز كرد. (9) .

وى كه پس از خود شيخ آقا بزرگ، بى‏گمان بيشترين سهم را در موفقيتهاى پى در پى او داشته است.او براى محقق تهرانى چهار پسر و دو دختر به دنيا آورد به اين ترتيب:

1 - استاد محقق على نقى منزوى (متولد 1302ش).

2 - استاد فرزانه احمد منزوى (متولد سامراء 1304ش) (10) .

آثار علامه تهرانى چه آنها كه در حال حيات خود شيخ و چه آنها كه پس از وفاتش چاپ شده‏اند به‏اهتمام اين دو برادر بزرگوار انتشار يافته‏اند و اثر سعى و تلاش شبانه‏روزى آندو، در جايجاى آثار شيخ،بويژه الذريعه و طبقات ديده مى‏شود.

3 - شهيد محمد رضا منزوى (متولد 1308 ش و شهيد در 1374ق).

4 - دكتر محمد تقى منزوى (متولد 1315ش)، ساكن لوس آنجلس آمريكا.

5 - خانم فاطمه منزوى.

6 - خانم بتول منزوى، ايشان ساكن عراق بود كه دولت‏بعثى عراق دار و ندارشان را گرفت و مجبور به‏مهاجرت به ايران كرد و اكنون ساكن تهران است. (11) .

در ستيز با طاغوت

جوان ترين پسر محقق تهرانى، دكتر محمد رضا منزوى را دژخيمان ساواك زير شكنجه به جرم‏طرفدارى از دولت دكتر مصدق و مبارزه با استبداد پهلوى، شهيد كردند. (12) شيخ آقا بزرگ تهرانى تاجان در بدن داشت‏به ياد فرزند شهيدش بود و آتشى كه از شهادت مظلومانه فرزندش در دل داشت‏هيچ وقت‏خاموش نشد تا به ديار باقى شتافت. بهتر است اين فصل را كه بيشتر به قصيده عصه و غم‏شبيه است از قلم خود محقق بشنويم، شيخ خود در جايى به مناسبتى چون مى‏نويسد:

«كتاب الرحلة، به زبان فارسى، و به نام «سفرنامه ياسرگذشت زندگانى من‏» نوشته فرزندم و پاره جگرم‏دكتر محمد رضا منزوى. او در شهر سامراء مصادف با روز تولد امام رضا عليه السلام (11 ذى القعده -1346) تولد افت‏يافت و به همين سبب به نام امام رضا عليه السلام، او را محمد رضا ناميدم و در سال‏1355ق او را با خانواده‏ام به نجف منتقل كردم. او تحصيلات ابتدايى را در مدرسه علوى ايرانيان مقيم‏نجف به پايان برد و در سال 1363ق او را به اتفاق دو برادر بزرگش به تهران فرستادم. وى در تهران،دوره متوسطه را به پايان‏رساند و وارد دانشكده دام پزشكى شد و به استخدام ارتش ايران درآمد. پس ازسقوط حكومت ملى كننده نفت ايران، پسرم به اتهام همكارى و كمك به دولت‏سابق (دولت دكترمصدق) در قلعه «فلك الافلاك‏» زندانى شد و پس از 11 ماه تبرئه شد و آزاد گشت، سپس دوباره او وهفتصد مرد ديگر تحت پيگرد قرار گرفتند. بزرگترين جرمشان تنها همين بود كه مى‏گفتند:

نفت ايران براى ايران و ايرانى است و نبايد آن را رايگان به بيگانگان فروخت. ولى او اين بار به لبنان‏پناه برد تا به اروپا برود، ليكن همان كسانى كه نفت ملى شده ايران را از صاحبانش پس گرفتند، فرزند مرانيز از بيروت به تهران واپس آوردند و در قزل قلعه زندانى كردند و همچون يك پيروزى در جرايد روز20 جمادى الثانى سال 1374ق آن را اعلام كردند. سپس او را زير انواع شكنجه قرار دادند، انگشتان‏دست و پايش را كشيدند و... تا آن كه در عصر جمعه 24 جمادى الثانى همان سال در زير شكنجه شهيدشد، اما حتى يك كلمه‏اى را كه به كشندگانش در خيانت‏به وطن كمك كند به زبان نراند «و سيعلم الذين‏ظلموا اى منقلب ينقلبون‏»، اين پسر من ازدواج نكرده بود تا فرزندى، يادگارى از خود باقى بگذارد، اماسه مجلد كتابى را كه در رشته تخصصى خود نگاشته و نيز كتابچه‏اى به نام «ديپلماسى امپرياليستى وسوسياليستى و مقايسه آن دو با يكديگر» به يادگار گذاشته كه اين آخرى در تهران، سال 1331ش به اسم‏مستعار «م.ر.كوشا» در 110 صفحه چاپ شده است و در سفره‏نامه ياد شده، سفره‏هاى خويش را در عراق‏و خوزستان و مازندران و گيلان و خراسان نوشته است.

من دراينجا ازاين فرزندم به اين دليل به تفصيل ياد كردم تا آيندگان بدانند كه استعمارگران مغرب‏زمين چه بر سر ملت ما آوردند و من پس از هشتاد سال عمرى كه در خدمت‏به مذهب و ملتم گذرانيدم‏چه پاداشى دريافت داشت. در اينجا بيش ازاين نمى‏توانم تفصيل آنچه را كه استعمارگران بر سر جوانان‏شرق اوسط و مردان روحانى و علمى آن آوردند بنويسم، همين قدر مى‏نويسم كه هزاران مرد را ياكشتند يا در زندانها به سيخ شكنجه كشيدند يا به جزاير خليج فارس و زندانهاى صحرايى تبعيد كردند وآنان را با چنان شكنجه‏هاى گوناگونى شكنجه كردند كه از شنيدنش روح انسانيت در هم مى‏پيچد و باهمين كارهاى وحشيانه بود كه توانستند قانون ملى شدن نفت را در ايران ملغى كرده دوباره آن را غصب‏كنند و ملل خاور ميانه را در بند پيمان بغداد به زنجير كشند،فانا لله و انا اليه راجعون، و لا حول و لا قوة الابالله العلى العظيم.» (13) .

در اين باره يكى از مجلات مطالب مفيدى را منتشر ساخته كه مناسب است نقل شود:

«حاج شيخ پس از اطلاع از بازداشت فرزندش توسط كودتاچيان 28 مرداد، نامه‏اى به رئيس مجلس‏لبنان و رهبر شيعيان آنجا مى‏نويسد. وى تا آخر عمرش كوشش زيادى كرد تا شايد بتواند محل دفن‏فرزندش را پيدا كند، ولى هيچ يك از دژخيمان و جلادان سفاك شاه خائن حاضر به نشان دادن محل‏دفن فرزندش نشدند. تيمور بختيار، جلاد سرسپرده امپرياليسم، پس از فرار از ايران و ورود به عراق اظهارتمايل مى‏كند كه با حاج شيخ تماس بگيرد. شيخ پيشنهاد ملاقات را منوطبه معرفى نام قاتلين فرزندش‏مى‏كند و چون وى در شهادت فرزند شيخ دست‏داشت، از ملاقات با حاج شيخ صرف نظر كرد.

محمد رضا شاه خائن نيز از حاج شيخ تقاضا مى‏كند براى بسترى شدن وپرستارى از وى در يكى ازبيمارستان‏هاى تهران به ايران سفر كند ولى حاج شيخ به فرستاده شاه جواب رد مى‏دهد. شاه در آخرين‏سفر حاج شيخ به ايران توسط علم از وى تقاضا مى‏كند كه هزينه چاپ الذريعه را از او قبول كند و اگراجازه دهد، الذريعه را بنياد پهلوى چاپ نمايد،ولى حاج شيخ نه فقط به فرستاده شاه و علم، جواب ردمى‏دهد بلكه مصرا از آنها مى‏خواهد تا هرچه زودتر محل دفن فرزندش را به او نشان دهند و قاتلين او رابه كيفر برسانند.» (14) .

سفرهاى سبز و پربار

شيخ آقا بزرگ تهرانى در سال 1313ق همراه با برادش كربلايى محمد ابراهيم براى زيارت وارد عراق‏شد و پس از زيارت با برادرش به ايران بازگشت، سپس در سال 1315ق به قصد نجف اشرف از ايران‏خارج شد و آن شهر علمى و دينى را براى سكونت‏برگزيد و تا استاد بزرگش آية‏الله آخوند خراسانى زنده‏بود نجف را ترك نكرد، پس از وفات آخوند در سال 1329ق، شيخ براى استفاده از درس آيت الله محمدتقى شيرازى به سامرا كوچيد و در سامرا بود كه تاليف اثر بزرگش الذريعه را آغاز كرد و تا سال 1335 ق‏يعنى يك سال مانده به خاموشى جنگ جهانى اول، در سامراء بود. در آن سال به شهر كاظمين هجرت‏كرد و دو سالى را در آنجا گذراند تا سال 1337ق دوباره به سامراء برگشت.

اين بار نيز تا سال 1354ق در سامراء سرگرم تحقيق و تاليف بود. پس از 18 سال دوباره سامراء را به‏قصد نجف اشرف ترك گفت و در نجف بود تا در سال 1389ق به سراى باقى شتافت. البته چند سفرى‏هم به بعضى از شهرهاى عراق، بويژه به شهرهاى زيارتى و علمى چون كربلا و... داشته‏است اما سكونت‏وى در آنها چندان به درازا نكشيد. (15) .

چند سفر به وطن

پس از آن كه محقق تهرانى در سال 1315ق وارد عراق شد تا سال 1350 كه 35 سال طول كشيد،هيچ وقت از عراق خارج نشد تا اينكه در آن‏سال عمويش حاج حبيب‏الله محسنى از وى دعوت كرد كه به‏ايران بيايد. محقق به دعوت عمويش جواب مثبت داد و سفرى را براى بازديد وطن به ايران آغاز كرد ودر همان سال براى گرفتن شناسنامه شهرت «منزوى‏» را براى خود و فرزندانش برگزيد و با همان فاميلى‏نام خود را در دفاتر ثبت و اسناد ايران، به ثبت رسانيد.اين سفرچندان به درازا نكشيد و شيخ پس از آن‏كه براى‏دومين بار، آستان قدس رضوى را در مشهد زيارت كرد به عراق بازگشت.

دومين سفر محقق به ايران در سال 1365ق بود. شيخ در اين سفر نخست وارد كرمانشاه شد و دوسه روزى را ميهمان دانشمند بزرگ باختران علامه سردار كابلى شد. سپسس روى به شهر قم آورد و ازآنجا به تهران رفت و از تهران هم براى بار سوم به زيارت آستان قدس حضرت امام رضا عليه السلام به‏سوى مشهد رضوى شتافت. بيشترين اهتمام شيخ در اين سفرها ديدن كتابخانه‏ها و بررسى فهرستها ونسخه‏هاى خطى بود تا در تكميل «الذريعه‏» بكار گيرد.

سفر سوم محقق يا آخرين سفر او به ايران در سال 1382ق بود از آنجا كه ديگر توانايى مسافرت بااتوبوس را نداشت از عراق تا ايران را با هواپيما پيمود و پس از چند صباحى باز به عراق برگشت و هفت‏سال ديگر را باز با پژوهش و كوشش شبانه‏روزى در عراق سپرى كرد... (16) .

سفر به خانه دوست

محقق دو سفر هم به سوى كوى يار و حضرت دوست‏سبحانه و تعالى داشته است. نخست در سال‏1364ق و به نيت‏به جاآوردن فريضه حج‏بود و اين سفر از آن سفرهاى بسيار پربار شيخ شمرده مى‏شدچرا كه در اين سفر كشورهايى چون مصر و حجاز و سوريه و فلسطين و... را در نورديد و گذشته از بررسى‏كتابخانه‏هاى بزرگ و غنى، با بزرگان بسيارى از رجال علمى اين كشورهاى آشنا شد. از آنان اجازه روايتى‏گرفت و به آنان اجازه روايتى داد و... سپسب براى بار دوم در سال 1377ق به قصد زيارت خانه خدا ومدينه شهر پيامبر اسلام و... راهى عربستان و حجاز شد. در اين سفر شيخ عيال خود را نيز به همراه‏داشت و با چند تن از رجال هندوستان و خانواده آنان همسفر بود زيرا اين سفر به پيشنهاد آنها و به‏هزينه آنها بود. (17) .

آيينه اخلاق

بى‏گمان محقق تهرانى از مفاخر جهان اسلام و مكتب تشيع است مكتبى كه پيامبرش حضرت‏محمد مصطفى صلى الله عليه و آله مى‏فرمود، تنها براى اين برانگيخته شده‏ام كه مكارم اخلاق (اصول ومراتب بلند انسانيت) را تكميل كنم. «انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق‏».

و شيخ در چنين مكتبى بزرگ شد، رشد كرد و باليد و رسيد به آنجا كه به راستى شيخ آقا بزرگ شد. اوآئينه‏اى بود كه اخلاق اسلامى در رفتار و كردار و گفتار او ديده مى‏شد. در خصوص خصايص اخلاقى اوسخنان و داستانهاى زيادى در تاريخ ثبت‏شده،يا بر سر زبانها است كه اين مختصر گنجايش همه آنها راندارد. در اينجا تنها به چند صفت ممتاز و شاخص شيخ اشاره‏شود:

1 - اخلاص و ارادت به اهل بيت اطهار عليهم السلام.

اين موهبت الهى از آن تقريظ بلندى كه شيخ براى كتاب الغدير اثر گرانبهاى علامه امينى نوشته به‏وضوح پيداست. محقق تهرانى در بخشى از آن تقريظ مى‏نويسد:

«من قاصرم از توصيف اين كتاب گرانبها، و ستايش آن. الغدير بالاتر و بزرگتر از آن است كه آن راتوصيف كنند و ثنا گويند. من تنها كارى كه مى‏توانم كرد اين است كه دعا كنم تا خداوند عمر مؤلف كتاب‏را طولانى كند و به او فرجام نيك بخشد. اين است كه با خلوص دل، از درگاه خداى متعال مسئلت‏مى‏كنم كه بقيه عمر مرا، بر عمر شريف او بيفازايد، تا او بتواند به همه آرمان خويش دست‏يابد...» (18) .

2 - نستوه و پرتلاش.

درباره كوشش زياد و تلاش و تكاپوى بسيار شيخ كافى است تا عمر او را با آثارش بسنجيم آن وقت‏خواهيم ددى كه هر ساعتش با سعى و اهتمام و هر لحظه‏اش با اجتهاد و جهاد گذشته است. چيزى كه‏شيخ به آن نمى‏انديشيد راحتى و رفاه بود. محقق تهرانى حتى فرصت‏شام خوردن را در شبها نداشت ومى‏گفت: «چهل سال است كه شام نمى‏خورم.» (19) .

در اينجا بهتر است‏به داستانى در اين باره، توجه كنيم، از علامه سيد محسن امين عاملى، نويسنده‏«اعيان الشيعه‏» نقل مى‏كنند كه گفت:

«براى تهيه اسناد اعيان الشيعه كه به شهرها سفر مى‏كردم، در كربلا به كتابخانه شيخ العراقين واردشدم و از متصدى آن خواستم كه يك هفته كتابخانهرا در اختيار من بگذارد، پذيرفت مشروط بر اينكه‏در اين هفته ميهمان او باشم. شبى به من اطلاع داد امشب ميهمان ديگرى هم داريم و آن شيخ آقابزرگ بود كه اسمش را شنيده بودم. هنگامى كه او را زيارت كردم و بحثى ميان ما درگرفت فهميدم كه اوتنها يك فهرست نگار يست‏بلكه اطلاعات فقهى و اصولى و فلسفى وسيعى نيز دارد از اين رو مسرورشدم، ساعت چهار و نيم نيمه شب بود كه خستگى بر من غالب شد و خوابيدم از خواب كه برخاستم‏ديدم شيخ اقا بزرگ نخوابيده و همچنان مشغول يادداشت‏بردارى است از او پرسيدم نمى‏خوابيد. فرمودمن هنوز نشاط دارم و نخوابيد. ما هفت‏شب در آنجا بوديم. ايشان استراحت منظمى نداشت ومى‏فرمود ما براى استراحت اينجا نيامده‏ايم و من با وجود اين كه پركار بودم به ايشان غبطه‏مى‏خوردم.» (20) .

3 - نيك عهد و حسن پيمان.

در اين مورد به نقل از استاد آيت الله شيخ غلامرضا عرفانيان نوشته‏اند:

«شيخ آقا بزرگ راجع به وفاى به عهد حساس بود، به طورى كه به بنده توصيه مى‏كرد كه كتابى دراين باره بنويسم و علامه نصرالله شبسترى كتاب «وفادار باشيد» را به شاره و امر مكرر ايشان‏نوشته‏اند...» (21) .

4 - تواضع و تكريم مهمان.

فصل چهارم: دو دوره دائرة المعارف

تارى خدر قرن چهاردهم قهرمانان زيادى داشته كه چون ستارگان سحرى روشنى بخش ديدگان‏ديده‏وران گشتند. چند صباحى را در آسمان پژوهش و فرهنگ، چشمك زدند و درخشيدند و خاموش‏شدند. اما ستارگان چندى هم بودند كه به خاموشى نگرائيدند و همچنان خورشيد وار و عالم افروز دردرخشش خويش جاودانه ماندند و شيخ آقا بزرگ تهرانى بى‏گمان از آنان است.

او هنوز هم پس از گذشت ربع قرن و اندى از رحلتش، آسماندار گستره دانش و پژوهش است و چون‏آفتابى در وسط روز مى‏درخشد و راهيان وادى علم و عمل را راه مى‏نمايد. او از آن كيميا مردان روزگاربود كه از مت‏بلندش به جايى رسيد كه بسيارى حتى توان تصورش را هم در خود نمى‏ديدند. اوپژوهشگرى اولى العزم و در تصميم خود بسيار راسخ و مصمم بود.

محقق تهرانى كارهايى كرد كه هركدام به تنهايى كارى بود كارستان، كارهايى كه هر يك گروهى ازپژوهشگران را مى‏طلبيد.

اما او خود يكتنه و تنها، نخلهاى بسيارى در كوير تشنه تحقيق به زمين نشاند.

هشتاد سال مداوم به زير پاى يك يكشان آب ريخت تا جوانه زدند و سبز شدند و شكفتند. هميشه‏در حال بررسى و ويرايش بود، هرجا خارى ديد از ريشه كند و از ساحت نخلهاى پربارش به دور افكند،شاخه‏هاى حرامى را با تبر تحقيق لع و قمع ساخت‏بالاخره نخلستانهاى بسيارى را به بار نشاند كه تافراسوى فرداهاى تاريخ هم قامت‏بلندشان را خواهند افراشت.

اما در ميان آن همه نخلستان پربار، دو نخلستان از همه پربارتر و گسترده‏تراند. از درازاى طول وعرضشان چشم هر بيننده‏اى به سياهى مى‏رود و شگفت زده از خود مى‏پرسد: آخر مگر يك انسان‏چقدر مى‏تواند قدرت اراده و كار داشته باشد!

و نام هريك از آندو كارستان خود مى‏تواند نمايانگر وسعت و گستره فراخشان باشد، به اين ترتيب:

1 - الذريعه الى تصانيف الشيعه، در 29 جلد، شاهراهى است‏به سوى آثار قلمى، هنرى شيعه درطول تاريخ.

2 - طبقات اعلام الشيعه، در حدود 20 جلد، دائرة المعارف بزرگى است كه زندگينامه و جايگاه‏دانشمندان بزرگ شيعه را در هزار سال گذشته به دست مى‏دهد.

اكنون نخست‏به سراغ «الذريعه‏» مى‏رويم تا گلگشتى را در حاشيه‏هاى تماشايى آن شاهراه بزرگ‏داشته باشيم شاهراهى كه به پهناى هزار و چهارصد سال و اندى گسترش مى‏يابد و تمام كوچه پس‏كوچه‏هاى تاريخ را از حجاز و هند گرفته تا عراق و ايران و... در مى‏نوردد و از هرچمن گلهايى و از هر باغ‏بلبلهايى را شكار و گلچين مى‏كند تا در حصار محكم و مقدس قلم و در حريم پاك كتاب، از هر گزندى‏مصون و محفوظشان دارد و بدين سان هزاران هزار باغ و بوستان را از پائيز طولانى تاريخ و از دست رس‏جغدها و كركسهاى تحريف و تخريب بيمه مى‏كند. حال جا دارد سبب اين تصميم سترگ و آن اقدام‏تاريخ ساز را از خود تاريخ جويا شويم.

غريو غيرت و نور

پيشترها حاجى خليفه دائرة المعارفى را در كتابشناسى مسلمانان ترتيب داده و آن را با نام «كشف‏الظنون عن اسامى الكتب و الفنون‏» منتشر ساخته بود. وى از سر تعصب مذهبى، بسيارى از آثار شيعه راناديده گرفته و هيچ نامى از آنها به ميان نياورده بود و گاهگاهى هم اگر از كتابهاى شعيه يادى كرده بودبسيار كم رنگ و همراه با حقير و تحريف بود. و به همين علت‏يكى ديگر از مخالفان شيعه، از سر غرض‏ورزى و عناد نوشته بود:

«شيعه را آثار يا كتابهايى نيست تا آينده‏گانشان بتوانند در علوم مختلف از آنها سود برند و آنها به‏ناچار طفيلى ديگران بوده و بر سر سفره ديگران مى‏نشينند و...» (1) .

اما جرجى زيدان (م 1914م) مورخ و نويسنده نامدار مسيحى، جسارت و جفا را در اين اجحاف وحق كشى از حد گذراند. وى پا را از همه آنها فراتر نهاد و از سر غرض ورزى و به حكم هواى نفس‏شيطانيش در كتاب خود «تاريخ آداب اللغه العربيه‏» سخنى را به اين مضمون نوشت:

«شيعه طائفه‏اى بود كوچك و آثار قابل اعتنايى نداشت و اكنون شيعه‏اى در دنيا وجود ندارد.» (2) !!

اينجا بود كه غيور مردان بزرگى از انديشمندان معاصر شيعى قيام كردند تا جواب دندان شكنى بر آن‏ياوه سرايى‏ها داده باشند. آن بزرگمردان از سر غيرت دينى و علمى و براى خدا، دست‏به خلق آثارى‏زدند كه هريك چون آذرخشى آتشين در آسمان فرهنگ و ادب غريدند و درخشيدند و آتش به خرمن‏خرافه بافان زدند بهتر است‏بقيه اين حديث غيرت و قيام را با قلم استاد محمد رضا حكيمى و به نقل‏ازاستاد عبدالرحيم محمد على روايت كنيم، ايشان مى‏نويسند:

«اين شد كه شيخ آقا بزرگ و دو هم رديف و دوست علميش، سيد حسن صدر(م‏1354 ق) و شيخ‏محمد حسين كاشف الغطا (م‏1373 ق) هم پيمان شدند تا هريك در باب معرفى شيعه و فرهنگ غنى‏تشيع، كارى را بر عهده گيرند و سخن اين نويسنده... مغرض را به دهنش باز پس بكوبند. قرار شد علامه‏سيد حسن صدر درباره حركات علمى شيعه و نشان دادن سهم آنان در تاسيس و تكميل علوم اسلامى‏تحقيق كند. ثمره كار او كتاب «تاسيسى الشيعه لعلوم الاسلام‏» شد. اين كتاب به سال 1370 ق،در 445صفحه چاپ شد. شيخ آقا بزرگ در چاپ آن نيز دخالت داشت.

اما علامه شيخ محمد حسين كاشف الغطا، قرار شد وى كتاب «تاريخ آداب اللغه‏» جرجى زيدان را نقدكند و اشتباهات وى را بازگويد. و اين كار را كرد و نقدى جامع و علمى بر هر چهار جلد كتاب زيدان نوشت‏و مطالب مشتبه را به اصول اصلى آنها بازگردانيد و مؤلف را به اشتباهات و خطاهايش - حتى خطاهاى‏املائى - متوجه كرد. البته پس از آن كه به دستور اين آيه قرآن «و لا تبخسوا الناس اشياءهم‏» (چيزهاى‏مردمان را كم بهره مسازيد و بهاى كم منهيد)، كوشش مؤلف را در كار تاليف كتاب ستود. نقدنامه كاشف‏الغطاء براى بار دوم در بوئنوس آيرس به چاپ رسيد و در محافل علمى آن روز صدا كرد. و كشيش‏انستاس مارى الكرملى، در نقدى كه بر همان كتاب «آداب اللغه‏» جرجى زيدان نوشت، از اين تاليف‏كاشف الغطاء استفاده كرد، بدون اينكه مآخذ خود را معرفى كند و نام علامه كاشف الغطا را بر زبان آورد.

اما شيخ آقا بزرگ - از ميان اين سه يار علمى - متعهد شد فهرستى براى تاليفات شيعه بنويسد.» (3) .

و چنين بود كه كار بزرگ و گسترده‏اى با نام «الذريعه‏» در فرهنگ شيعه آغاز شد و..

در نتيجه «الذريعه‏»

تهيه و تدوين «الذريعه‏» تنها نوشتن يك دائرة المعارف بزرگ نبود و حاصلى كه از اين درخت تناور وپربار به دست آمد فقط كتابشناسى توصيفى شيعه (زيدى، اسماعيلى و اثى عشرى) نبود حتى تنها يك‏دوره تاريخ حوزه‏هاى و دانشگاههاى شيعه هم نبود. اينها همه بود ولى همه اينها نبود.

در نتيجه الذريعه براى همگان معلوم شد كه شيعه با همه مظلوميتها و محروميتهايى كه در طول‏تاريخ هميشه بر او تحميل شده است‏باز در حركتهاى علمى، فرهنگى پيشتاز بوده در ستيغ سعى و صفاقرار داشته است و حريم كتاب و قلم را بيشتر از ديگران همواره پاس داشته است.

در سايه الذريعه روشن گشت كه شيعيان نه با تكيه بر قدرت نظامى و حكومتى كه با قلم و كتاب زنده‏مانده و با منطق و برهان باليده‏اند.

در نتيجه الذريعه بود كه همه فهميدند مرزبانان عزت و استقلال كشورهاى اسلامى، هميشه‏انديشمندان و علماى دين باور و ولايتمدار بوده‏اند.

در سايه سار الذريعه بود كه دانستيم ديدبانان دين و دانش بر چه اصل يا اصولى در طول تاريخ پاى‏فشرده‏اند و بيشترين كتابها و منشورها را در چه مورد يا مواردى نگاشته‏اند. حال بهتر است‏براى نمونه‏اين نتيجه كارساز را در آئينه آمارى كه الذريعه به دست مى‏دهد ملاحظه كنيم:

الف - درباره اجازه روايتى و علمى 806 كتاب و اثر تنها تحت عنوان «اجازه‏» و «اجازات‏» معرفى شده‏است. (4) .

ب - در مورد كتابها و آثار حديثى تنها در زير مدخل «اصل‏» 117 مدخل باز شده است البته پس ازمقدمه‏اى مفيد و مفصل كه در 9 صفحه و در معنا و مفهوم اصل نگاشته شده است. (5) .

ج - در مورد اصول دين و عقايد، 94 كتاب تنها با همان عنوان «اصول دين‏» و «اصول عقايد»شناسايى شده است. (6) .

د - درباره اصل امامت 119 كتاب معرفى شده به اين ترتيب كه 103 جلد فقط در زير مدخل «امامة‏»و 16 جلد هم براى ارجاع در همان مدخل نام برده شده است. (7) .

ه - در خصوص تفسير قرآن، تنها در مدخل تفسير 355 كتاب شناسايى شده كه اگر ارجاعات را هم‏حساب كنيم در حدود 700 تفسير مى‏شود. (8) .

و - از ميان شرحهاى نهج البلاغه، تنها تحت مدخل «شرح النهج‏» 86 شرح شناسانده شده است. (9) .

ز - درباره امام حسين عليه السلام و حماسه هميشه جاويد كربلا هم نزديك به دو هزار جلد كتاب درالذريعه به چشم مى‏خورد. (10) .

و اگر الذريعه نبود صدها كتاب گرانسنگ و مفيد از ميان مى‏رفت و حتى نامى هم از آنها در تاريخ‏نمى‏ماند چه بسيار كتابهايى كه محقق تهرانى آنها را در كتابخانه‏هاى عمومى و خصوصى ديده و ياتوسط نويسنده به او نشان داده شده و او نام و مشخصات آنها را پس از ملاحظه و مطالعه در الذريعه به‏ثبت رسانده است و امروزه پژوهشگران با سرنخلها و نشانه‏هايى كه در الذريعه مى‏بينند به سراغ آن‏كتابها رفته پيدا مى‏كنند تا با چاپ و انتشار و يا لااقل با انتقال به كتابخانه‏هاى عمومى و مطمئن، باعث‏بقاى آنها شوند.

و اگر الذريعه نبود دهها بلكه صدها مقاله و كتابى كه از الذريعه الهام گرفته و نوشته شده‏اند هيچ وقت‏نوشته نمى‏شدند چه بسيار كتابها كه - بويژه كتابهايى كه در كتابشناسى‏هاى موضوعى و توصيفى و...نوشته شده‏اند - شالوده و بنيان كار را از الذريعه گرفته‏اند تا توانسته‏اند به بار نشينند و قابل عرضه شوندو..

ناگفته نماند كه الذريعه در 29 جلد و به اين ترتيب كه نخست در 25 جلد و سپس جلد 26 كه‏مستدركات الذريعه خوانده مى‏شود و محقق تهرانى خود آن را پس از چاپ الذريعه، تهيه ديده بود چاپ‏و انتشار يافت. با توجه به اين كه جلد 9 خود در 4 مجلد چاپ شده و حاوى فهرست ديوانهاى شاعران‏شيعه است، شمار جلدهاى الذريعه به 29 جلد مى‏رسد. (11) .

چشمه‏اى كه همچنان مى‏جوشد

محقق تهرانى با نوشتن الذريعه كارى را آغاز كرد كه پايان ناپذير مى‏نمود چرا كه هر روز كتابهاى‏تازه‏اى در حوزه معارف شيعى نگاشته مى‏شد و انتشار مى‏يافت و آقا بزرگ تا خود زنده بود در تكميل‏الذريعه مى‏كوشيد كه حاصل آن كوششها يكى همان جلد 26 الذريعه است كه پس از وفات شيخ توسط‏استاد سيد احمد اشكورى تحقيق شد و انتشار يافت و ديگرى تعليقات دامنه‏دارى است كه محقق‏تهرانى در حاشيه يك دوره از الذريعه نوشته است. اين تعليقات تا حال به زيور طبع آراسته نگشته است‏و گفته مى‏شود در زير چاپ است كه بزودى منتشر خواهد شد.

اما پس از وفات محقق، برخى از پژوهشگران بويژه شاگردان و دست‏ياران او در تصحيح و انتشارالذريعه، كار استاد را تعقيب كرده و كارهاى بسيار سودمندى را در تكميل الذريعه انجام دادند. پيشتر ازهمه بايد از استاد علامه سيد عبدالعزيز طباطبايى (قدس سره) نام برد. وى با آن كه استادان بزرگى رانظير آيات عظام سيد عبدالاعلى سبزوارى، شيخ صدرا بادكوبه‏اى، علامه فانى، اديب اردوبادى، سيدعبدالهادى شيرازى و سيد ابوالقاسم خويى درك كرده و از محضر آنها بهره‏هاى فراوان برده بود. اما بيش‏از همه به دو استاد بزرگش علامه امينى و محقق تهرانى ارادت داشت چنان كه گويى با ياد و نام آن دوبزرگوار زنده بود. استاد طباطبايى 25 سال با اين دو رادمرد شيعى مانوس و محظوظ بود (12) و كارهاى‏هر دو محقق ممتاز را با تلاش تمام دنبال مى‏كرد. در تكميل الغدير، كتابهاى «على ضغاف الغدير» و«الغدير فى التراث الاسلامى‏» را نوشت و تا زنده بود تعليقات دامنه دارش را بر دوره يازده جلدى الغديرو... پى مى‏گرفت.

اما در تكميل آثار محقق تهرانى بويژه الذريعه، استاد طباطبايى (قدس سره) كارهاى بس‏گسترده‏اى را به انجام رسانيد كه براى نمونه از اين كارها مى‏توان نام برد:

1. مستدرك الذريعه

استاد طباطبايى ازدهها سال پيش اين كار را آغاز كرده و در آن كتابهايى را كه محقق تهرانى به آنهادست نيافته يا پس از وى منتشر شده بودند، نام برده بود و در روزهاى واپسين عمر مباركش مى‏فرمودكه تاكنون دوازده هزار فيش را در اين مورد آماده چاپ دارد.اين اثر كه احتمال مى‏رود در حدود ده جلديا بيشتر گنجانده شود هم اكنون توسط مؤسسه ال البيت در دست چاپ و انتشار است.

2. اضواء على الذريعه

تعليقات گسترده‏اى است كه استاد طباطبايى در طول دهها سال با مراجعه به فهرستها و نسخ خطى‏و تطبيق آنها با الذريعه و... تدوين كرده بود. اين تعليقات در حواشى يكدوره از الذريعه كه تعليقات چاپ‏نشده خود محقق تهرانى را نيز در برداشت نوشته شده بود، استاد طباطبايى (قدس سره) كه پس از دوبار سكته كردن گويى خود مى‏دانست‏به اين زودى وفات خواهد يافت هردو تعليقات را از حواشى‏الذريعه به روى فيشهاى تهيه شده انتقال مى‏داد تا به زودى چاپ كند. نگارنده اين دفتر كه خوداستنساخ قسمتى از آن تعليقات را چندى بود براى كمك به استاد پى مى‏گرفتم و تا آخرهاى جلدچهارم هم پيش رفته بودم كه متاسفانه استاد طباطبايى به طور ناگهانى دار فانى را وداع گفت. (13) ناگفته‏نماند كه آن قسمت از تعليقات كه توسط خود محقق تهرانى نوشته شده بود به رنگ سرخ و با مركب‏قرمز بود اما تعليقات استاد طباطبايى به قلم مشكى و گاهى هم آبى نوشته شده بود كه ما با نوشتن «منه‏رحمه الله‏» در ذيل تعليقات محقق تهرانى، آنها را مشخص مى‏كرديم. گفته مى‏شود اين اثر هم كه سر به‏چند جلد خواهد زد در دست اقدام و انتشار است كه بزودى از طرف مؤسسه آل البيت در قم منتشرخواهد شد.

3. مهذب الذريعه

اين كار استاد نيز در تهذيب و تنقيح الذريعه بود و تنها تا جلدهاى نخستين الذريعه پيش رفته بود.

البته برخى از كارهاى ديگر استاد طباطبايى را مثل «نهج البلاغه عبر القرون‏» «اهل البيت فى‏المكتبة العربيه‏» و مكتبة العلامة الحلى‏» هم به نوعى مى‏توان در تكميل الذريعه دانست. (14) .

4. اعلام الذريعه

اين كتاب توسط خاندان شيخ آقا بزرگ و زير نظر پسرش استاد علينقى منزوى نوشته شده است. دراين اثر - كه سر به دو جلد مى‏زند - تمام نامهايى كه در الذريعه به نوعى ياد شده‏اند، مطابق با حروف الفبافهرست گرديده است. اين فهرست‏به زودى منتشر خواهد شد.

5. ايضاح الطريقه سيد محمود موسوى دهسرخى

نويسنده در اين اثر ميان سه كتاب - الذريعه، كشف الظنون و ذيل كشف الظنون - را جمع نموده و تاحال دو جلدش به چاپ رسيده است.

6. تبريب الذريعه شهيد سيد احمد ديباجى اصفهانى.

اين اثر مى‏خواست فهرست موضوعى الذريعه را به دست دهد كه با شهادت نويسنده‏اش نيمه تمام‏ماند و تنها يك جلد از آن كه دربردارنده 20 موضوع بود چاپ شد.

7. تعليقات الذريعه استاد علينقى منزوى.

اين تعليقات كه توسط پسر بزرگ محقق تهرانى نوشته شده در پاورقى‏هاى جلد 4 تا جلد 25 به جزدو جلد 13 و 14 به چشم مى‏خورد و با قيد «مصحح‏» از پاورقيهاى خود محقق تفكيك شده است.

8. تعليقات الذريعه سيد عبدالله شرف الدين.

نويسنده در كتابش «مع موسوعات رجال الشيعه‏» ج‏1، ص‏1 - 428، با تعليقات ممتدى كه بر الذريعه‏نوشته به بررسى برخى از قسمت‏هاى مختلف آن پرداخته است.

9. فهارس الذريعه، استاد احمد منزوى.

اين فهرست‏ها كه توسط فرزند ديگر محقق تهيه شده در پايان برخى از مجلدات الذريعه به چاپ‏سپرده شده‏اند.

10. فهرست موضوعى الذريعه.

اين فهرست را واحد كامپيوترى مركز معجم فقهى آيت الله گلپايگانى تهيه ديده و ديسكت‏هاى آن‏در همان مركز موجود است.

11. مصنفات شيعه، محمد آصف فكرت.

ترجمه و تلخيصى است از الذريعه كه بزبان فارسى در چند جلد توسط انتشارات آستان قدس رضوى‏در مشهد چاپ شده است.

12. معجم مؤلفى الشيعه، على فاضل قائينى نجفى.

مؤلف اين اثر مى‏خواست كه الذريعه را به ترتيب نام نويسندگان تنظيم كند حال تا كجا توفيق يافت‏حرف ديگرى است‏به هر حال كارى است كه شده و به نسبت هم براى خود جا باز كرده و چون كليدى درمراجعه به الذريعه به كار مى‏آيد.

13. نظرات فى الذريعه، دكتر مصطفى جواد بغداد.

ديدگاههاى نويسنده‏اى است پيرامون الذريعه كه در شماره‏هايى از مجله «البيان‏» در نجف چاپ‏شده است.

14. مهذب الذريعه، استاد سيد احمد حسينى اشكورى.

استاد اشكورى كه خود كتابشناسى كاركشته و فرهيخته است تهذيب و تكميل الذريعه را با ويرايشى‏دقيق و باريك بينانه در اين اثر پربارش پى گرفته است. (15) .

15. نگاهى به كتاب الذريعه، ناصرالدين انصارى قمى.

مقاله مفيدى است كه در مجله آينه پژوهش، ص‏53 - 61 چاپ شده است و براى شناخت اجمالى‏الذريعه مى‏تواند راهگشا و سودمند باشد. نويسنده مقاله زحمت زياى كشيده و نتايج كارآمدى را به‏دست داده است كه از باب نمونه مى‏توان به اين نتيجه اشاره كرد كه دوره 29 جلدى الذريعه شامل‏11554 صفحه بوده و دقيقا 55095 كتاب و رساله را شناسايى كرده است و اگر كتابهايى را هم كه بدون‏مدخل و در ضمن شناسايى آثار ديگر نام برده شده‏اند بر اين رقم بيفزايم به رقمى در حدود 55500كتاب خواهيم رسيد. (16) .

البته بعضى ديگر از كتابشناسان و رجاليون معاصر هم كارهايى را در تكميل و تعقيب الذريعه دردست دارند كه از آن ميان از آقاى سيد محمد على روضائى و آقاى نجيب مايل هروى نام برده‏مى‏شود. (17) .

طبقات اعلام الشيعه

كار دوم كه در ميان آثار محقق چون الذريعه گسترده دامن و گرانبار است «طبقات اعلام الشيعه‏»است اين كار به نوعى مكمل الذريعه شمدره مى‏شود و خود يكدوره دائرة المعارف گسترده و دراز دامنى‏است. اگر گفته شود طبقات اعلام الشيعه بزرگترين كارى است كه تاكنون در علم تراجم و در زندگينامه‏بزرگان شيعه شده است مبالغه نخواهد بود. اين كار بزرگ حاصل ديگرى از هشتاد سال پژوهش وكاوشى محقق تهرانى است.

بزرگ كتابشناس قرن آنگاه كه دهها كتابخانه عمومى و خصوصى را در كشورهاى مختلف مى‏گشت وعمرى را در آن مكانهاى مقدس سرگرم كاوش و تحقيق بود تا اثر بزرگش الذريعه را تكميل كند هرگاه به‏نكته تازه‏اى گرچه خارج از موضوع تحقيقش برمى‏خورد در دفترهاى جداگانه‏اى مى‏نوشت. چشمان‏تيزبين او از هيچ نكته سودمندى به سادگى نمى‏گذشت و تا غزال معنا را شكار نمى‏كرد آرام نمى‏گرفت واز آنجا كه محور اين كار گذشته از كتابشناسى، آگاهى بر تراجم و احوال علماى شيعه هم بود نامها وزندگينامه‏هاى بزرگان شيعه، غزالان و آهوان گم شده محقق بود. او به خاطر اين كار از لابلاى خطوطنسخه‏هاى كهنه و خطى گرفته تا سطرسطر اجازه نامه‏ها و نامه‏هاى ديگر و حتى حواشى و پشت و روى‏جلدهاى كتابها را به دقت مى‏كاويد. خدا مى‏داند چه گنجينه‏هاى گرانبها و دفينه‏هاى فرهنگى و دانش‏افزا كه محقق از زير تل‏هاى برافراشته تاريخ بيرون كشيد و با قلم مباركش غبار قرنها غربت و غم را ازروى آينه‏هاى دفن شده پاك كرد. پيشترها يكى از نويسندگان بنام معاصر در مورد وسعت اين دائرة‏المعارف نوشته بود:

«اين كتاب نيز در حدود 30 تا 32 جلد است.» (18) .

آينه هزار و صد سال آبرو

محقق در ابتداء عنوان كلى اين دائرة المعارف را «وفيات الاعلام بعد غيبة الامام الانام‏» نهاده بود كه‏بعد به دليل زندگينامه علماى معاصر و زنده‏اى كه در بخش قرن چهاردهم آمده‏اند به «طبقات اعلام‏لاشيعه‏» تغيير نام داد. اين دائرة المعارف را مى‏توان به آسمانى پر از آينه تشبيه كرد كه آبروى علمى،فرهنگى شيعه را در طول هزار و صد سال به خوبى مى‏نماياند.

محق تهرانى در طبقات اعلام الشيعه به ترتيب از قرن چهارم تا قرن چهاردهم زندگانى علماى شعيه‏را به تحرير كشيده است و گذشته از عنوان كلى طبقات اعلام الشيعه، براى هر قرن عنوان و نام ويژه‏اى راهم برگزيده است و دليل اينكه از قرن چهارم شروع كرد و سه قرن نخستين را واگذاشت اين بود كه درمورد علماى آن سه قرن كه بيشتر راويان شيعى را در بر مى‏گيرد كم و بيش كتابهايى در طول تاريخ‏نگاشته شده بود (19) و علامه تهرانى نخواست دست‏به كار تكرارى زده باشد. عناوين ويژه هر قرن از اين‏دائرة المعارف به قرار زيراست:

1 - نوابغ الروات فى رابعة المآت، (راويان نابغه در سده چهارم)، اين بخش كه جلد اول از طبقات‏اعلام الشيعه هم شمرده مى‏شود شامل 1463 عنوان عنوان بوده كه 259 عنوان آن ارجاعى است. چاپ‏اخير آن در 363 صفحه به اضافه مقدمه‏اى از پسر محقق، استاد علينقى منزوى در 40 صفحه و توسطمؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان در قم همراه با ديگر جلدهاى طبقات انتشار يافته است.

2 - النابس فى القرن الخامس، (متكلمان و مدرسان در سده پنجم).

3 - الثقات العيون فى سادس القرون، (ديده‏وران و مرزبانان موثق در سده ششم).

اين دو قسمت در يك مجلد و تحت عنوان جلد دوم طبقات اعلامالشيعه، در 590 صفحه چاپ شده‏و حاوى بيش از 1200 مدخل است.

4 - الانوار الساطعه فى المائة السابعه، (نورهاى فروزان در قرن هفتم).

5 - الحقايق الراهنة فى المائة الثامنه، (حقايق ثابت و محكم در قرن هشتم).

اين دو جلد هم در يك مجلد و تحت عنوان جلد سوم طبقات، در 500 صفحه چاپ شده كه شامل‏بيش از 600 مدخل است.

6 - الضياء اللامع فى القرن التاسع، (آفتاب درخشان در سده نهم).

7 - احياء الدائر من القرن العاشر، (احياى فضيلتهاى فراموش شده از قرن دهم).

اين دو بخش نيز در يك مجلد و با عنوان جلد چهارم از طبقات، در 530 صفحه انتشار يافته كه‏حاوى بيش از 900 مدخل است.

8 - الروضة النضرة فى علماء الماة الحادية عشرة، (گلستان سرسبز و خرمدر زندگانى دانشمندان‏سده يازدهم).

اين قرن در يك جلد قطور و با عنوان جلد پنجم طبقات، در 723 صفحه و دربردارنده حدود 1500مدخل چاپ شده است.

9 - الكواكب المنتشره فى القرن الثانى بعد العشره، (ستارگان پراكنده در قرن دوازدهم).

اين قرن هم در يك جلد قطور و با عنوان جلد ششم طبقات در 961 صفحه به اضافه مقدمه‏اى در16 صفحه و شامل بيش از 2000 مدخل، چاپ شده است. (20) .

10 - الكرام البرره فى القرن الثالث‏بعد العشره، (نيكمردان با كرامت در سده سيزدهم).

اين قرن تا حرف عين و تاكنون تنها دو جلد از آن، همراه با تعليقات استاد علامه سيد عبدالعزيزطباطبايى يزدى چاپ شده كه شامل 1600 مدخل است.

11 - نقباء البشر فى قرن الرابع عشر، (بزرگان بشر در قرن چهاردهم).

از اين كه آخرين بخش از طبقات اعلام الشيعه است تا حال تا آخر حرف عين و در چهار جلد، همراه‏با تعليقات استاد طباطبايى چاپ شده كه در بردارنده زندگينامه حدود 2300 دانشمند شيعى است.قسمتهاى باقى مانده اين قرن در بعضى كتابخانه‏ها به صورت خطى نگهدارى مى‏شود. با اين حساب‏تاكنون 15 جلد از طبقات اعلام الشيعه چاپ شده و 5 جلد ديگر هم به صورت خطى موجود است، به‏اين ترتيب كه دو جلد از قرن سيزدهم (الكرام البرره) و سه جلد هم از قرن چهاردهم (نقباء لابشر) تاحال چاپ نشده است و اگر همگى چاپ شوند دوره طبقات لااقل 20 جلد خواهد بود. اميد است كه‏فرزندان و پسران دانشور محقق يا خود اقدام به انتشار آنها را هرچه زودتر به عهده گيرند و منتشر كنند ويا لااقل اجازه دهند تا پژوهشگران علاقه‏مند و صلاحيت دار و يا يكى از مؤسسات علمى، فرهنگى اقدام‏به انتشار كنند و تشنگان فرات فرهنگى شيعى را بيش از اين از آن درياها محروم نسازند.

ادامه كار استاد

طبقات اعلام الشيعه نيز همچون الذريعه چشمه جوشانى است كه پس از وفات محقق تهرانى هم‏جريان زلالش همچنان ادامه دارد و فارغ التحصيلان مكتب پژوهشى محقق، اين كار بزرگ استادشان رادنبال كرده و هركدام به نحوى در تكميل و تهذيب آن كوشيده‏اند و ما از باب نمونه مى‏توانيم اين كارهاى‏پربار را نام ببريم:

1 - معجم اعلام الشيعه، استاد سيد عبدالعزيز طباطبايى يزدى(قدس سره).

استاد در ضمن مراجعاتى كه ساليان درازى بر كتابهاى تراجم و معاجم و... داشتند شرح حال بزرگان‏شيعه را با طبقات اعلام لاشيعه تطبيق مى‏كردند اگر شرح حال شخصيت مورد مطالعه را در طبقات‏مى‏يافتند در تكميل و تهذيب آن تعليقات و اضافاتى را در حاشيه طبقات مى‏نوشتند و اما شرح حال‏آنان كه در طبقات نيامده و از چشم شيخ آقا بزرگ دور مانده‏اند در كتابى جداگانه مى‏نوشتند كه حاصل‏اين كار دوم همين كتاب «معجم اعلام الشيعه‏» شد، با اين تفاوت كه طبقات به ترتيب طبقات و قرنهابوده و معجم به ترتيب حروف الفبا تنظيم يافت.

2 - تعليقات على طبقات اعلام الشيعه، استاد طباطبايى يزدى.

اين اثر هم حاصل ديگرى از همان كارى است كه در بالا گفته شد و دورهكامل طبقات را از سده‏چهارم تا قرن چهاردهم در بر مى‏گيرد. اين تعليقات از مدتها پيش در اختيار انتشارات دارالزهراء واقع دربيروت قرار گرفته تا همراه با چاپ جديد طبقات اعلام لاشيعه انتشار يابد.

3 - تنظيم و تصحيح تتمه نقباء البشر، استاد طباطبايى يزدى.

استاد طباطبايى باقى مانده قسمت قرن چهاردهم را كه تا حال چاپ نشده و از حرف «فا» تا حرف‏«ياء» را شامل مى‏شود با استفاده از دست نوشته‏هاى محقق تهرانى مرتب و منظم مى‏كردند تا پس ازتصحيح و تنظيم كامل به چاپ بسپارند كه متاسفانه اجل مهلت اين كار را هم به استاد بزرگوار نداد و... (21) .

4 - تعليقات على طبقات اعلام الشيعه، شيخ محمد رضا جعفرى اشكورى.

5 - نقد و بررسى طبقات اعلام الشيعه، سيد عبدالله شرف الدين موسوى عاملى.

اين اثر هم در كتاب معروف نويسنده «مع موسوعات رجال الشيعه‏» (22) ج‏1، ص‏428 - 690، (در262ص) چاپ شده است.

6 - فهرستهاى فنى و كليدى، محمد ابراهيم ذاكر (ازنوادگان محقق).

اين فهرستها كه بيشتر شامل فهرست كتابهاى و رساله‏ها و... است در آخر هريك از جلدهاى طبقات‏چاپ شده است.

7 - احسن الاشرفى اعلام القرن الخامس عشر، استاد سيد احمد اشكورى.

همانطور كه گذشت طبقات اعلام لاشيعه تا قرن چهاردهم را در بر مى‏گيرد و هيچ به قرن پانزدهم‏نمى‏رسد چرا كه محقق تهرانى در اواخر قرن چهاردهم دار فانى را وداع گفت، استاد اشكورى براى‏جبران اين نقيصه در دوره طبقات، اين كار گسترده و دامنه دار را به صورت مستقل و و در شرح حال‏علماى بزرگ شيعه در قرن حاضر در دست نگارش دارند. اميدواريم كه استاد تا ساليان سال همچنان‏زنده و با نشاط بنويسند تا اين اثر درازدامن را تكميل كنند. خدايا چنين بادا!